۱. مقدمه: چارچوب کلی سریال معاویه و جایگاه آن در تولیدات جهان عرب
سریال «معاویه» به عنوان یک درام تاریخی ۳۰ قسمتی، محصولی از عربستان سعودی است که پخش آن در ماه رمضان سال ۲۰۲۵ آغاز شد. این سریال با تمرکز بر زندگی معاویة بن ابی‌سفیان، بنیان‌گذار خلافت اموی در دمشق، به یکی از پرهزینه‌ترین پروژه‌های تلویزیونی جهان عرب تبدیل شده است. بودجه‌ای بالغ بر ۱۰۰ میلیون دلار برای ساخت این مجموعه، به وضوح نشان می‌دهد که این پروژه فراتر از یک تولید صرفاً سرگرمی بوده و یک سرمایه‌گذاری استراتژیک با اهداف گسترده‌تر است. این مبلغ هنگفت، ماهیت این اثر را از یک محصول هنری به ابزاری در راستای یک «جنگ روایت‌ها» در منطقه تبدیل کرده است که در آن، قدرت‌های منطقه‌ای برای کنترل و ترویج روایت‌های مورد نظر خود از تاریخ اسلام از ابزارهای فرهنگی و رسانه‌ای بهره می‌برند.
شخصیت معاویة بن ابی‌سفیان، که در زمان پیامبر اسلام (ص) به عنوان کاتب وحی فعالیت می‌کرد، جایگاهی دوگانه و به شدت بحث‌برانگیز در تاریخ اسلام دارد.در حالی که برخی از اهل سنت او را یک صحابه و حاکم قدرتمند و از بنیان‌گذاران توسعه قلمرو اسلامی می‌دانند، شیعیان و بخش دیگری از اهل سنت، به دلیل اقدامات او در مقابله با امام علی (ع)، تبدیل خلافت به سلطنت و سایر اعمالش، او را چهره‌ای فاسد و منفور به شمار می‌آورند. انتخاب چنین شخصیت حساسی به عنوان محور اصلی یک سریال پرهزینه، خود یک اقدام ایدئولوژیک و سیاسی قلمداد می‌شود، چرا که بسیاری از شخصیت‌های کمتر مناقشه‌برانگیز دیگری در تاریخ اسلام وجود داشتند که می‌توانستند موضوع چنین پروژه‌هایی قرار گیرند. این انتخاب، از همان ابتدا سریال را در کانون توجه و انتقادات قرار داد و نشان داد که سازندگان قصد دارند روایتی خاص و جانبدارانه را از این دوره تاریخی به تصویر بکشند. گزارش حاضر با استفاده از منابع موجود، تلاش می‌کند تا لایه‌های مختلف این پروژه را از تولید تا بازخوردهای اجتماعی و سیاسی تحلیل کند و به چرایی این جنجال گسترده پاسخ دهد.
۲. جزئیات تولید و ساختار فنی: از یک پروژه هنری تا یک عملیات رسانه‌ای
تولید سریال «معاویه» با حواشی و تغییرات متعددی همراه بود که ماهیت استراتژیک آن را آشکار می‌سازد. کارگردانی این سریال ابتدا برعهده طارق العریان، کارگردان مشهور عرب، بود که او به دلیل نارضایتی از دخالت‌ها و حذف برخی صحنه‌ها، از این پروژه کناره‌گیری کرد و احمد مدحت، کارگردان مصری، جایگزین او شد. این اتفاق، دخالت مستقیم «هیئت علمای» عربستان در فرآیند تولید و نظارت ایدئولوژیک بر محتوای سریال را تأیید می‌کند. فیلمنامه این اثر توسط خالد صلاح، روزنامه‌نگار مصری، نوشته شده است.
تیم بازیگری این سریال از ملیت‌های مختلف عربی تشکیل شده که بعد پان‌عربی پروژه را نمایان می‌سازد. لجین اسماعیل، بازیگر سوری، نقش معاویه را ایفا می‌کند، در حالی که ایاد نصار، بازیگر اردنی، در نقش امام علی (ع) ظاهر می‌شود. این مجموعه بازیگرانی از کشورهای سوریه، مصر، تونس، اردن و عربستان را گرد هم آورده است. انتخاب بازیگرانی از سراسر منطقه نشان‌دهنده تلاش عربستان سعودی برای استفاده از قدرت نرم خود در جهت گسترش روایت مورد نظرش در میان کشورهای عربی و ایجاد یک گفتمان فرهنگی مشترک است. این رویکرد، پاسخی به رقابت‌های رسانه‌ای منطقه‌ای و پروژه‌های مشابه ساخته‌شده در کشورهای رقیب، مانند سریال‌های تاریخی ایرانی، محسوب می‌شود.
تولید سریال که قرار بود در سال ۲۰۲۳ به نمایش درآید، به مدت دو سال به تعویق افتاد. این تعویق به دلیل اعتراضات و انتقاداتی بود که از سوی برخی کشورها و شخصیت‌های مذهبی مطرح شد، به ویژه در عراق که پخش سریال ممنوع اعلام شد. این اتفاق نشان داد که تصمیمات رسانه‌ای در این سطح، به صورت مستقیم تحت تأثیر تحولات سیاسی و دیپلماتیک منطقه‌ای قرار دارد.
جدول زیر خلاصه‌ای از مشخصات فنی و عوامل اصلی سریال «معاویه» را ارائه می‌دهد:
| مشخصات | جزئیات |
| عنوان سریال | مسلسل معاویة (Muawiya) |
| ژانر | درام تاریخی، زندگی‌نامه |
| کشور تولید | عربستان سعودی |
| شبکه پخش‌کننده | MBC عربستان |
| بودجه | ۱۰۰ میلیون دلار |
| تعداد قسمت‌ها | ۳۰ قسمت |
| کارگردان‌ها | طارق العریان و احمد مدحت |
| نویسنده اصلی | خالد صلاح |
| بازیگر نقش معاویه | لجین اسماعیل (Lojain Ismail) |
| بازیگر نقش امام علی(ع) | ایاد نصار (Eyad Nassar) |
۳. تحلیل محتوایی و بررسی روایت تاریخی: از واقعیت تا ایده‌آل‌سازی و تطهیر
روایت سریال «معاویه» به زندگی معاویة بن ابی‌سفیان از دوران قبل از اسلام تا به قدرت رسیدن و تأسیس سلسله امویان می‌پردازد. این داستان وقایع کلیدی صدر اسلام، از جمله قتل خلیفه سوم عثمان بن عفان، خلافت امام علی (ع)، صلح امام حسن (ع) و شهادت امام حسین (ع) را با محوریت معاویه به تصویر می‌کشد. با این حال، منتقدان بر این باورند که این سریال به جای ارائه یک روایت تاریخی دقیق، به شدت به تحریف و تطهیر چهره معاویه و خاندانش پرداخته است.
یکی از اصلی‌ترین انتقادات، مربوط به نحوه نمایش اسلام‌آوردن معاویه و خانواده‌اش است. منتقدان معتقدند که سریال تلاش دارد تا اسلام‌آوردن معاویه را از دوران کودکی و با تمایل قلبی او به تصویر بکشد. این در حالی است که منابع تاریخی معتبر بیان می‌کنند که او و خانواده‌اش در جریان فتح مکه در سال هشتم هجری به اسلام گرویدند و از «طلقاء» (آزادشدگان) محسوب می‌شدند. این تحریف، معاویه را از یک دشمن سابق اسلام به یک مؤمن ریشه‌دار و پیشگام تبدیل می‌کند. علاوه بر این، سریال به طور گزینشی از نمایش اقدامات منفی و بحث‌برانگیز معاویه و خاندانش پرهیز می‌کند. به عنوان مثال، مثله کردن بدن حمزه، عموی پیامبر (ص)، توسط هند (مادر معاویه) در سریال حذف شده است. همچنین، اقدامات دیگری مانند شراب‌خواری معاویه، تلاش برای ترور و شهادت امام حسن (ع)، و تبدیل خلافت به سلطنت موروثی که از وقایع مهم تاریخی است، در این اثر به نمایش گذاشته نمی‌شود.این سانسور آشکار، نشان‌دهنده تلاش هدفمند برای «تطهیر» شخصیت معاویه و ارائه تصویری مثبت از او است.
این مجموعه تلویزیونی همچنین در به تصویر کشیدن برخی وقایع تاریخی مهم، دقت لازم را به کار نبرده است. به عنوان مثال، صحنه‌ای از رودررویی مستقیم امام علی (ع) و معاویه در جنگ صفین نمایش داده می‌شود که بر اساس مستندات تاریخی، هرگز رخ نداده و تنها نامه‌نگاری میان آن‌ها جریان داشته است. همچنین، یزید، فرزند معاویه، که در منابع تاریخی به دلیل ترس و بزدلی‌اش شناخته می‌شود، در سریال به عنوان یک رزمنده شجاع به تصویر کشیده می‌شود. این نوع تصویرسازی‌ها، تلاشی آشکار برای ساختن یک گذشته پر افتخار و اسطوره‌ای برای شخصیت‌های منفی است. منتقدان این تلاش را به عنوان هم‌تراز قرار دادن شخصیت معاویه با امام علی (ع) می‌دانند، امری که از سوی برخی تحلیلگران به عنوان «جفایی بزرگ» به شخصیت امام علی (ع) و تحریفی عمدی از ماهیت «امامت» و «ولایت» قلمداد می‌شود. این نوع روایت‌پردازی، به جای ارائه یک تصویر تاریخی، به دنبال خلق یک قهرمان کاریزماتیک و استراتژیست است که با اهداف سیاسی امروز عربستان سعودی، از جمله نمایش توانایی‌های نظامی و اداری یک حاکم قدرتمند، هم‌خوانی داشته باشد.
۴. بررسی واکنش‌ها و پیامدهای منطقه‌ای: بازتاب‌ها و جنگ رسانه‌ای
پخش سریال «معاویه» با واکنش‌های شدید و گسترده‌ای در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی همراه بود. این سریال در چندین کشور از جمله عراق و ایران با ممنوعیت پخش و انتشار روبه‌رو شد. در عراق، کمیسیون ارتباطات و رسانه این کشور، پخش سریال را به دلیل «نگرانی از ایجاد تنش‌های فرقه‌ای» و «به خطر افتادن انسجام اجتماعی» ممنوع کرد. این ممنوعیت نشان‌دهنده حساسیت بالای موضوع در کشورهایی با بافت جمعیتی شیعه و سنی است. در ایران نیز سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر (ساترا) و دادستانی کل کشور، دوبله و انتشار سریال را در تمامی پلتفرم‌های داخلی ممنوع اعلام کردند. دلیل اصلی این اقدام، «روایت جدید از زندگی معاویه و سعی در تطهیر خاندان بنی‌امیه» عنوان شده است.
واکنش‌ها به این سریال محدود به مقامات دولتی نبود و چهره‌های برجسته مذهبی و سیاسی نیز به آن واکنش نشان دادند. برخی از علمای الازهر در مصر فتوایی مبنی بر حرام بودن تماشای این سریال به دلیل نمایش چهره صحابه صادر کردند.5 همچنین مقتدی صدر، رهبر شیعه عراق، به شدت از این سریال انتقاد کرد و تلاش برای هم‌ارزی‌سازی امام علی (ع) و معاویه را «بی‌عدالتی و ظلم» خواند. این واکنش‌ها نشان‌دهنده شکاف عمیق و حساسیت بالا در میان خود جوامع اسلامی نسبت به روایت ارائه شده توسط این سریال است.
ممنوعیت‌ها و واکنش‌های صورت‌گرفته نه تنها یک واکنش فرهنگی، بلکه بخشی از یک رقابت رسانه‌ای و ژئوپلیتیک گسترده‌تر در منطقه است. این سریال به عنوان ابزاری برای مقابله با روایت‌های تاریخی مورد حمایت ایران تلقی می‌شود. این رقابت در شرایط حساس منطقه‌ای، به سرعت به یک مسئله سیاسی تبدیل می‌شود. حتی تعویق و سپس پخش مجدد سریال که ممکن است با تحولات دیپلماتیک منطقه‌ای، از جمله تنش‌ها یا نزدیکی‌های سیاسی بین ایران و عربستان، مرتبط باشد ، نشان می‌دهد که تصمیم‌گیری‌های رسانه‌ای در این سطح، به صورت مستقیم تابعی از سیاست خارجی و تحولات دیپلماتیک است.
۵. بازخورد عمومی و واکنش مخاطبان: انعکاس شکاف‌های جامعه
بازخورد عمومی به سریال «معاویه» در پلتفرم‌های آنلاین، به شدت قطبی و احساسی است و شکاف‌های عمیق اجتماعی و مذهبی را بازتاب می‌دهد. از یک سو، نظراتی وجود دارد که سریال را «دروغ» و «تبلیغ وهابیت» می‌خوانند و آن را به دلیل تحریف تاریخ مورد نکوهش قرار می‌دهند. این دیدگاه‌ها اغلب بیانگر حساسیت‌های مذهبی شیعیان و نگرانی از تأثیرات منفی سریال بر باورهای آنان است. از سوی دیگر، نظراتی نیز سریال را «واقعی‌ترین فیلم مذهبی» خوانده و از آن دفاع می‌کنند، که نشان‌دهنده استقبال برخی از مخاطبان از این روایت جدید است.
برخی از مخاطبان با رویکردی تحلیلی‌تر، به ضعف‌های فنی و محتوایی سریال اشاره کرده‌اند، از جمله ضعف در فیلمنامه و عدم تطابق صحنه‌پردازی جنگ با مستندات تاریخی. در پلتفرم‌های رتبه‌دهی آنلاین، سریال با وجود بودجه عظیم و حواشی فراوان، امتیاز نسبتاً متوسطی کسب کرده است. به عنوان مثال، در پلتفرم Rating Graph، این سریال به طور میانگین امتیاز ۶.۱ از ۱۰ را کسب کرده که با توجه به تعداد آرای ثبت شده، نشان‌دهنده ارزیابی متوسط مخاطبان از این اثر است.بازخورد عمومی به این سریال نشان می‌دهد که یک تولید رسانه‌ای در مورد شخصیت‌های حساس تاریخی می‌تواند به سرعت به کاتالیزوری برای فعال کردن شکاف‌های فرقه‌ای و اجتماعی در جوامع تبدیل شود. همچنین، در عصر حاضر، مخاطب منفعل نیست، بلکه به صورت فعال در مباحث داغ مشارکت کرده و هر فرد بر اساس پیش‌زمینه‌های فکری و مذهبی خود، به تولید و بازنشر روایت‌های متضاد می‌پردازد.
۶. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری: پیامدها و آینده آثار تاریخی مشابه
سریال «معاویه» یک نمونه برجسته از یک پروژه رسانه‌ای استراتژیک است که با سرمایه‌گذاری عظیم و اهداف ایدئولوژیک مشخصی تولید شده است. این سریال به دلیل تحریف‌های تاریخی گسترده و تلاش برای تطهیر شخصیتی بحث‌برانگیز، با واکنش‌های شدید، انتقادات محتوایی و ممنوعیت در کشورهای کلیدی منطقه روبه‌رو شد. این اثر به روشنی نشان‌دهنده «جنگ روایت‌ها» و رقابت‌های قدرت نرم در خاورمیانه است که در آن، تاریخ به ابزاری برای تأثیرگذاری بر گفتمان‌های سیاسی و مذهبی معاصر تبدیل می‌شود.
این سریال به عنوان یک مطالعه موردی برای درک رابطه پیچیده میان تاریخ، سیاست و رسانه در منطقه عمل می‌کند. ساخت چنین آثاری درباره شخصیت‌های حساس تاریخی، همچنان با چالش‌های بزرگ مذهبی، اجتماعی و سیاسی روبه‌رو خواهد بود. این رویداد، تأکیدی بر این واقعیت است که سازندگان آینده باید تصمیم بگیرند که آیا به دنبال یک روایت تاریخی دقیق و بی‌طرفانه هستند یا یک ابزار ایدئولوژیک، چرا که در عصر حاضر، مرزهای میان این دو به شدت کمرنگ شده است. این سریال نه تنها به دلیل محتوای خود، بلکه به دلیل پیامدهای ژئوپلیتیکی و اجتماعی که به همراه داشت، در تاریخ تولیدات رسانه‌ای منطقه ثبت خواهد شد.
